Split, to niewątpliwie jedno z najpiękniejszych miast w Europie.
Split jest drugim co do wielkości miastem chorwackim, liczącym sobie około 210 tysięcy mieszkańców.
Znajduje się on nad Adriatykiem i jest stolicą regionu – Dalmacji. Split to nie tylko piękna miejscowość o bardzo długiej i burzliwej historii, ale również ważny ośrodek komunikacyjny, gospodarczy i administracyjny. Bez wątpienia największą atrakcją turystyczną są pozostałości gigantycznego pałacu rzymskiego cesarza Dioklecjana. Miasto cieszy się dużą popularnością zwłaszcza u turystów z Włoch. Mają oni ułatwione zadanie, gdyż między Chorwacją a Italią kursuje bezpośrednie połączenie promowe w poprzek Adriatyku. Mieszkańcy Splitu znani są przede wszystkim z elegancji (nawet tutejsze stroje ludowe są uznawane za najbardziej eleganckie ze wszystkich w kraju), a także z wyjątkowej urody i… złego prowadzenia samochodu.
Pierwszą osadą w okolicach dzisiejszego Splitu była założona na początku naszej ery ilirsko – grecka miejscowość Aspalathos. Została ona podbita przez Rzymian w I wieku naszej ery i w ten sposób powstała rzymska prowincja Iliricum. Jej stolicą została Salona, na terenie której prowadzi się obecnie wykopaliska w granicach administracyjnych miasta. Z tego terenu pochodził Dioklecjan. Został on cesarzem w 284 roku. Znany był z propagowania własnej osoby, a także z licznych prześladowań wczesnych chrześcijan. W latach 295 – 305 na jego polecenie wybudowano olbrzymi pałac nad brzegiem Adriatyku. Po jego śmierci w 316 roku budowla służyła kolejnym cesarzom. W VII wieku zamieszkała tu barbarzyńska ludność słowiańska. Przez wiele następnych lat Split znajdował się pod panowaniem Bizancjum. W średniowieczu Split miał znaczą autonomię i dzięki temu rozwijał się gospodarczo. W ówczesnym czasie, centrum gospodarczym był Narodni Trg, zaś w pałacu mieszkali głównie duchowni.
W 1420 roku Wenecjanie podbili całą Dalmację, a wraz z nią Split. W czasie ich panowania miasto wcale się nie rozwijało, a wręcz zaczęło podupadać. Następne wieki stały pod znakiem stagnacji – stan ten trwał aż do pierwszej połowy XX wieku. Po I wojnie światowej Split znalazł się w granicach Jugosławii, a Zadar – do tamtej pory główne miasto Dalmacji – zabrali Włosi. W tej sytuacji Split bardzo szybko zaczął się rozwijać i doszedł do tej pozycji, którą ma dzisiaj.
Niektórzy docierając na stare miasto zastanawiają się jednak, gdzie jest ten pałac. Rezydencja byłego cesarza jest tak duża, że zajmuje całą starówkę. Większość murów jest niewidoczna, gdyż zabudowana została przez wiele innych budynków. Rezydencję Dioklecjana wznoszono w latach 295 – 305. Cesarz nie liczył się z kosztami. Sprowadzał najdroższe marmury oraz stare kolumny i sfinksy z Egiptu. Do pałacu prowadziły cztery bramy: Złota, Srebrna, Brązowa i Żelazna. Północną część rezydencji zajmowała służba i straże, cesarz miał apartamenty z widokiem na morze. Centralną część pałacu wyznaczał podłużny dziedziniec – perystyl (35 na 13 metrów). Od strony katedry plac zamyka rząd połączonych ze sobą sześciu korynckich kolumn. Nieopodal ustawiony jest egipski sfinks z czarnego granitu, który ma 3,5 tysiąca lat, a wygląda, jakby wyrzeźbiono go niedawno. Westybul to główne wejście do cesarskich apartamentów. Po wschodniej stronie perystylu stoi dawne mauzoleum Dioklecjana – ośmiokątna konstrukcja otoczona przez 24 kolumny z wejściem strzeżonym przez sfinksa i lwy.
Pod koniec VII wieku z inicjatywy pierwszego arcybiskupa miasta, mauzoleum przekształcono w katedrę. Na przestrzeni wieków świątynia była wielokrotnie przebudowywana. Do kościoła wchodzi się przez romańskie drzwi z orzechowego drewna z 28 kwadratowymi wnękami, w których wyrzeźbiono sceny z życia Chrystusa (dzieło Andriji Buvina z 1214 roku). We wnętrzu panuje istna mieszanka stylów. Styl romański reprezentuje XIII – wieczna ambona na sześciu kolumnach, z ptakiem siedzącym na balustradzie. Z tego samego okresu pochodzą ławy znajdujące się za ołtarzem. Są one najstarsze w całej Dalmacji. Późnogotycki jest prawy ołtarz (dzieło Bonina z Mediolanu pochodzące z 1472 roku). Obok ołtarza znajdują się XV – wieczne freski Dujama Vuskovicicia. Lewy ołtarz świętego Anastazego to rzeźbiarskie arcydzieło. W katedrze znajduje się też skarbiec, a także archiwum z bogatą kolekcją przedmiotów liturgicznych (wiele z nich jest ze złota). Spośród zgromadzonych rękopisów wart uwagi jest ewangeliarz z VIII wieku (Supetarski kartu lar), a także Historia Salonitana, której autorem był Tom Arhidjakon. Najbardziej charakterystycznym elementem katedry (i całego miasta) jest wysoka 61 – metrowa, wolno stojąca romańska dzwonnica. Pod koniec XVIII wieku zaczęła się przechylać, więc ją rozebrano. Wieżę postanowiono z powrotem w 1908 roku. Warto wejść na dzwonnicę i zobaczyć miasto z loku ptaka.
Naprzeciwko dzwonnicy odchodzi mała uliczka, która prowadzi do świątyni Jupitera (Jupiterow harm), przekształconej w średniowieczu na kościół katolicki. Budowla z daleka wyróżnia się od zewnątrz bogatymi zdobieniami, a także wieloma motywami roślinnymi. W wewnątrz na środku stoi zbudowana na planie krzyża chrzcielnica ozdobiona płytą z wizerunkiem Chrystusa, a także XI wieczną płaskorzeźbą przedstawiającą króla Zvonimira na tronie. Warto też tam zwrócić uwagę na bardzo stare sarkofagi (niektóre nawet z VII wieku) zasłużonych arcybiskupów. Pod podłogą znajduje się krypta, w której dawniej odprawiano nabożeństwa. Wejścia do niej pilnuje egipski sfinks bez głowy. Idąc dalej na północ przedłużeniem perystylu, po chwili możemy dojść do pałacu Ivellio. Warto zwrócić uwagę na jego gotycki portal, a w jego wnętrzu jest renesansowy dziedziniec. Od północnej strony ulica kończy się Złotą Bramą (Porta Aurea), prowadzącej dawniej w kierunku Salony. Niedaleko stoi słynny pomnik Grgura Ninskiego. Wracając na południe warto wejść do pałacu Paplić, w którym obecnie mieści się Muzeum Miejskie. Budynek ten został zaprojektowany przez znanego architekta Juraja Dalmatinca. Jest on uważany za najcenniejszy gotycki budynek w mieście. Zdobi go bogato rzeźbiony portal oraz poczwórne okno od południowej strony. Zachowały się również oryginalne gotyckie sklepienia. W kierunku zachodnim znajduje się Żelazna Brama (Porta Ferrea). Nieco wcześniej po północnej stronie stoi dom z ozdobnym frontem – pałac Cindro uważany za najważniejszą barokową budowlę w Splicie. Od strony wschodniej trakt pałacowy zakończony jest Srebrną Bramą (Porta Argentea), a tuż za nią rozpoczyna się targowisko.
Nieopodal Złotej Bramy zachowały się pozostałości po przedromańskim kościele świętej Eufemii, który pierwotnie służył klasztorowi Benedyktynów. Pierwsze informacje o nim pochodzą już z 1069 roku, a został zniszczony przez pożar z 1877 roku. Z pożaru ocalały jedynie fragmenty trójnawowej świątyni, dzwonnica oraz gotycka kaplica świętego Arnira (1445), jest ona również dziełem Juraja Dalmatinca. Mijając Żelazną Bramę wychodzi się na Narodni trg. Jest to plac o nieregularnych kształtach, jest znacznie większy od perystylu – było to centrum średniowiecznego Splitu. W XVI wieku dobudowano przy bramie wieżę zegarową. Najbardziej zwraca uwagę wysunięty budynek dawnego gotyckiego ratusza z 1443 roku. Obecnie znajduje się tu Muzeum Etnograficzne. Na prawo od ratusza wznosi się połączony z nim mostkiem renesansowy pałac rodziny Karepić z XVI wieku. Na zachód od Starówki wznosi się wzgórze – półwypsem Marjan (178 metrów n. p. m.). Jest to idealne miejsce, aby odpocząć od miejskiego zgiełku (rośnie tu 168 ha lasu, zasadzonego w XIX wieku).
Kolejną atrakcją Splitu są ruiny rzymskiej Salony u stóp gór Kozjak, w okolicy ujścia rzeki Jadro do zalewu Kastelanskiego, ale również w pobliżu zakładów przemysłowych. Najstarszymi osadnikami byli Ilironowie z plemienia Delmata, którzy prawdopodobnie mieszkali tu już w IV w. p.n.e. W 78 roku p.n.e. ten teren podbili Rzymianie, którzy wykorzystując dogodne położenie utworzyli tu stolicę prowincji Dalmacja. Miasto zostało otoczone przez mury z 88 wieżami. Wtedy zaczęło się błyskawicznie rozwijać. Obecnie jest to teren największych wykopalisk w Chorwacji.
Do Salony łatwo dojechać samochodem. Dla niezmotoryzowanych odjeżdża mniej więcej co 30 minut autobus z Trgu Gaje Bulata. Do ruin wchodzi się od północnej strony z dużego parkingu. Pierwszym obiektem jest starochrześcijański cmentarz Manastirine. Centralne miejsce zajmują resztki dużej trójnawowej bazyliki z IV wieku. To właśnie tu odnaleziono sarkofagi, które obecnie znajdują się w Muzeum Archeologicznym w Splicie. W rogu placu stoi budynek Tusculum. Dalej idzie się aż do strzelistych murów. Na lewo od katedry widnieją ruiny publicznych łaźni. Zachowały się również pozostałości pałacu biskupiego. Na tyłach części chrześcijańskiej pozostały ruiny akweduktu, który dostarczał wodę do pałacu Dioklecjana.
W samym Splicie jest bardzo dużo klubów nocnych oraz dyskotek. Dzięki swojemu pięknemu położeniu na wybrzeżu Morza Adriatyckiego, Split od lat przyciąga turystów nie tylko z Europy, ale i z całego świata. Bardzo dobrze rozwija się tu turystyka, szczególnie sporty wodne. Morze jest bardzo ciepłe i krystalicznie czyste.
Wieczorem, kiedy wszyscy turyści i miejscowi wracają z plaży do miasta, zapełnia się deptak Riva. Deptak tworzy zamknięty krąg, którym swobodnie można spacerować. Właśnie przy tej ulicy znajduje się teatr i opera, trochę niżej Dom Towarowy Maja, który jest ulubionym miejscem spotkań mieszkańców Splitu. Przy tej ulicy znajduje się również oryginalna fontanna. Ze ściany koło zegara wystaje zamknięta, mosiężna pięść. Z palca wytryskuje woda, która wpada do lejka znajdującego się przy ulicy. Dzięki temu spacerowicze przechodzą pod strumieniem wody. Na tę fontannę miejscowi mówią: dis pet, co tutaj znaczy „na przekór, robić na złość”. Fontanna – figa jest skierowana w stronę Zagrzebia, co jak komentują mieszkańcy Splitu, jest symbolicznym wyrazem animozji miedzy tymi dwoma miastami.
Split słynie z pięknych zachodów słońca. Wystarczy usiąść o zachodzie na splitskiej Rivie, żeby zobaczyć grę kolorów na niebie. Wynika to z geograficznego położenia miasta: z jednej strony wysokie góry, a z drugiej morze.
